Colofon: Dr. J.F. van den Berg, Dr. Saskia van Liempt

Slaap-waakstoornissen

Verantwoording

Over slaap en slaap-waakstoornissen is zeer veel informatie te vinden op internet. De kwaliteit en onderbouwing van deze informatie zijn echter niet altijd even duidelijk. De links in deze rubriek zijn geselecteerd vanwege hun kwaliteit en geven toegang tot de meest relevante informatie op het gebied van slaap- en waakstoornissen.

Diagnostiek en behandeling

De meeste psychiatrische stoornissen gaan gepaard met klachten over een gestoorde slaap. Slecht slapen kan een grote impact hebben op de kwaliteit van leven en kan het herstel van psychiatrische stoornissen belemmeren, en ook na herstel een terugval uitlokken. Daarom is het, ook als de patiënt zich in eerste instantie met een ander probleem meldt, van belang om eventuele slaapklachten goed uit te vragen. 
Als de patiënt ook overdag veel last heeft van de slaapproblemen moet hier ook aandacht aan besteed worden in de behandeling. Advies over slaaphygiëne kan een eerste stap zijn. Afhankelijk van de specifieke problematiek kan nadere diagnostiek en behandeling in gespecialiseerd slaapcentrum geïndiceerd zijn, bijvoorbeeld bij een vermoeden van slaapapneu of narcolepsie. Hieronder vindt u een (niet uitputtende) lijst met slaapcentra in verschillende regio's in Nederland. Bij slapeloosheid zonder vermoeden van een onderliggend medisch of neurologisch probleem is cognitieve gedragstherapie voor insomnie de aangewezen behandeling. Dit kan heel goed als extra module worden aangeboden naast de reguliere behandeling van een andere psychiatrische stoornis. Zie voor meer informatie over het behandelen van slaapstoornissen ook de NHG-standaard Slaapproblemen en Slaapmiddelen.

Richtlijnen en protocollen

  • NHG-standaard Slaapproblemen en slaapmiddelen

  • Europese richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van insomnie (Engels)

    Deze Europese richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van insomnie (Riemann et al., 2017) is ontwikkeld door een taskforce van de European Sleep Research Society. De richtlijn is gebaseerd op een systematische review van relevante meta-analyses die tot juni 2016 zijn gepubliceerd.

  • Behandeling van langdurige slapeloosheid

    Dit boek biedt een protocol voor hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg die cliënten met langdurige slapeloosheid behandelen. Hierbij wordt slapeloosheid niet alleen als symptoom gezien van bijvoorbeeld een onderliggende depressie of angststoornis, maar ook als een apart probleem dat behandeling verdient. Het protocol is gebaseerd op CGT-i (cognitieve gedragstherapie bij insomnie). CGT-i geeft goede behandelresultaten op het gebied van slaap, stemming en kwaliteit van leven. Deze therapie kan gecombineerd worden met gedragstherapie voor een depressie of angststoornis. In deze tweede, herziene druk wordt verwezen naar de nieuwe classificatiecriteria van de DSM-5 en de derde editie van de International Classification of Sleep Disorders (ICSD-3).

  • Richtlijn: Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)

    De Jeugdgezondheidszorg-richtlijn “Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen” is gericht op het bevorderen van gezond slaapgedrag en het verminderen van slaapproblemen bij kinderen van 0-18 jaar.

  • Diagnostiek en behandeling van het obstructieveslaapapneusyndroom (OSAS) bij volwassenen

  • Aanbevelingen voor het juiste gebruik van melatonine in de klinische praktijk

    Een praktisch handvat voor het gebruik van melatonine door de verzamelde experts op dit gebied in Nederland, vanuit o.a. de verschillende beroepsverenigingen op het gebied van slaap.
    Take home message: Melatonine is een geneesmiddel, geïndiceerd voor slaapstoornissen veroorzaakt door verstoringen van de biologische klok, waarbij timing en dosering cruciaal zijn. Het is niet geïndiceerd als slaapmiddel (ook niet bij ouderen).
     

  • i-sleep online cursus

    i-Sleep is een online cursus van 5 sessies voor de behandeling van slaapproblemen. I-Sleep wordt via verschillende huisartsenpraktijken in Nederland aangeboden. De cursus is ook zelfstandig te doorlopen. U kunt de boekvorm van de i-Sleep behandeling in PDF downloaden (zie onder Cursus i-Sleep).

Meetinstrumenten

Er zijn veel meetinstrumenten in omloop om slaapkwaliteit te meten; van de meeste bestaat echter geen officiële, gevalideerde Nederlandse versie.

  • Slaapevaluatielijst (Insomnia Severity Index)

    De Insomnia Severity Index (ISI), ook wel bekend als de Slaapevaluatielijst, is een korte, gevalideerde lijst die de ernst van de slaapproblematiek in kaart brengt. De ISI bestaat uit 7 vragen.

  • Slaapdagboek

    In het slaapdagboek houdt een patiënt gedurende langere tijd bij hoe men denkt geslapen te hebben, dit is de zogenaamde subjectieve slaap. Zelfregistratie van slaap geeft zowel de patiënt als de behandelaar veel inzicht in de slaapproblematiek.

  • Slaapapneu-test (STOP BANG test)

    Op de website van de Ruysdael Slaapkliniek staat een korte screeningslijst voor het meten van het risico op slaapapneu. 

Professionele organisaties

  • Nederlandse Vereniging voor Slaap-Waak Onderzoek (NSWO)

    De NSWO is een onafhankelijke vereniging van en voor professionals op het gebied van slaap en slaapstoornissen. Wij brengen slaaponderzoekers, artsen en ondersteunend personeel op het gebied van slaap en slaapstoornissen samen en bevorderen kennisuitwisseling met betrekking tot functies en mechanismen van slaap, inclusief slaapstoornissen en hun behandeling.

  • Slaapgeneeskunde Vereniging Nederland (SVNL)

    De SVNL heeft als doel het verenigen van professionals werkzaam in de klinische slaapgeneeskunde. Daarmee wil zij zowel voor de leden als voor externe belangstellenden het aanspreekpunt zijn voor alle aspecten van slaapgeneeskunde.

  • Belgian Association for Sleep Research and Sleep Medicine

  • European Sleep Research Society (ESRS)

    De Europese vereniging voor slaaponderzoek. Geeft een eigen, toonaangevend wetenschappelijk tijdschrift uit: het Journal of Sleep Research (JSR - zie onder Tijdschriften).

  • Sleep Research Society (SRS)

    De Sleep Research Society is een organisatie die wetenschappelijk onderzoek naar slaap en slaapstoornissen, training in slaaponderzoek en kennisuitwisseling wil bevorderen.

  • American Academy of Sleep Medicine (AASM)

    Site van de Amerikaanse vereniging voor slaapgeneeskunde.

  • American Psychological Association

    De Amerikaanse beroepsvereniging voor psychologen heeft een goede portal met veel informatie over slaap en links naar publicaties.

  • World Sleep Society

    De World Sleep Society, ontstaan uit een fusie van de World Association of Sleep Medicine (WASM) en de World Sleep Federation (WSF), heeft als doel wereldwijd gezonde slaap te bevorderen, door middel van onderwijs, onderzoek en het verbeteren van patiëntenzorg in de hele wereld.

  • Society for Light Treatment and Biological Rhythms

    De Society for Light Treatment and Biological Rhythms (SLTBR) is in 1988 opgericht ter bevordering van onderzoek naar (de therapeutische effecten van) licht, biologische ritmes en melatonine, door middel van wetenschappelijke uitwisseling en literatuurreviews. De SLTBR heeft een sleutelrol gespeeld in het opstellen van richtlijnen voor dit gespecialiseerde terrein door consensusontwikkeling, educatie en het verstrekken van informatie.

  • Vereniging Kind en Slaap

    De diagnostiek en behandeling van slaapproblemen/-stoornissen bij kinderen is erg complex en vraagt meestal om een multidisciplinaire aanpak. Het doel van deze vereniging is om de patiëntenzorg te verbeteren door o.a. het opstellen van protocollen en richtlijnen, geven van nascholing en onderwijs aan specialisten (in opleiding).

  • International Pediatric Sleep Association

    Internationale wetenschappelijke vereniging voor slaap bij kinderen.

Patiëntenorganisaties en -informatie

Hieronder staan links naar Patiënteninformatie, Patiëntenverenigingen, en Zelfhulp.

Tijdschriften

  • Sleep

    Biedt de inhoudsopgave van dit toonaangevend tijdschrift van de American Academy of Sleep Medicine (AASM) en de Sleep Research Society.

  • Journal of Sleep Research (JSR)

    Een belangrijk wetenschappelijk tijdschrift voor zowel fundamenteel als klinisch onderzoek. Gesponsord door de European Sleep Research Society (ESRS - zie onder Verenigingen).

  • Journal of Biological Rhythms

    Toonaangevend tijdschrift met publicaties van vooral fundamenteel onderzoek naar biologische ritmen, waaronder het slaap-waakritme.

  • Sleep Medicine

    Een sinds 2000 bestaand tijdschrift met voornamelijk publicaties over klinisch onderzoek.

  • Sleep Medicine Reviews

    In dit tijdschrift worden goede overzichtartikelen gepubliceerd over klinische onderwerpen. Sommige nummers worden integraal op internet gepubliceerd.

  • Chronobiology International

    Het officiële tijdschrift van de International Society for Chronobiology (ISC)

  • Sleep Epidemiology

    Sleep Epidemiology is een nieuw Open Access journal voor epidemiologen, artsen, farmacologen en onderzoekers geïnteresseerd in slaap en slaapgeneeskunde.

Standaardwerken en artikelen

  • Behandeling van langdurige slapeloosheid

    Dit boek biedt een protocol voor hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg die cliënten met langdurige slapeloosheid behandelen. Hierbij wordt slapeloosheid niet alleen als symptoom gezien van bijvoorbeeld een onderliggende depressie of angststoornis, maar ook als een apart probleem dat behandeling verdient. Het protocol is gebaseerd op CGT-I (cognitieve gedragstherapie bij insomnie). CGT-I geeft goede behandelresultaten op het gebied van slaap, stemming en kwaliteit van leven. Deze therapie kan gecombineerd worden met gedragstherapie voor een depressie of angststoornis. In deze tweede, herziene druk wordt verwezen naar de nieuwe classificatiecriteria van de DSM-V en de derde editie van de International Classification of Sleep Disorders (ICSD-3).

  • Leerboek Slaap en Slaapstoornissen

    Viviane van Kasteel, Bertien Buyse, Hans Hamburger, Johan Verbraecken (red.). Leerboek slaap en slaapstoornissen E-book

    Dit handboek geeft een overzicht van de fundamentele aspecten van slaap en de belangrijkste slaapstoornissen. Er is veel aandacht voor zowel de fysiologie, pathofysiologie als de klinische benadering en behandeling van slaapstoornissen, die overzichtelijk en vlot leesbaar gepresenteerd worden. Het boek richt zich in de eerste plaats tot professionals in de (slaap)geneeskunde, zowel artsen, biomedici en paramedici (bijvoorbeeld slaaplaboranten, nurse practitioners, longfunctieanalisten), maar het kan ook nuttig zijn voor fundamentele wetenschappers, psychologen, studenten en leken die zich willen verdiepen in slaap. Tevens wordt bijzondere aandacht besteed aan de diagnostiek en de behandeling van slaapstoornissen bij kinderen. Kortom, het boek kan dienen als een praktische gids bij de diagnose en behandeling van slaapstoornissen in de dagelijkse praktijk.

  • Slaapstoornissen in de psychiatrie: diagnose en behandeling

    Lancel, M., Van Veen, M., Kamphuis, J. (Red.) Slaapstoornissen in de psychiatrie: diagnose en behandeling. Bohn Stafleu van Loghum, 2020, ISBN 9789036825238.

    Dit handboek biedt een overzicht van diverse slaapstoornissen, de diagnostiek en behandeling daarvan en hun relatie tot de psychiatrie en gebruik van psychofarmaca. 
    Gezonde slaap is essentieel voor het functioneren van de hersenen. Slecht slapen is voorspellend voor het ontstaan van psychische klachten, voor de mate van remissie en het risico op terugval. Slaapstoornissen komen frequent voor bij vrijwel alle psychiatrische stoornissen en vormen één van de belangrijkste transdiagnostische symptomen.
    Slaapstoornissen in de psychiatrie gaat per psychiatrische aandoening uitvoerig in op de wisselwerking tussen psychiatrie en slaapstoornissen, waarbij epidemiologie, pathofysiologie en specifieke behandelmogelijkheden aan bod komen. Tot slot wordt aanvullend aandacht besteed aan zowel medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandeling en aan enkele specifieke doelgroepen. Het boek geeft een verdiepend kader aan deze diagnose-overstijgende problemen, waarbij de theoretische achtergrond wordt geïllustreerd met praktijkvoorbeelden. 
    Dit boek is bedoeld voor clinici, zoals psychiaters, psychologen, (huis)artsen en andere specialisten in de GGZ die zich willen verdiepen in de veelvuldig gemelde slaapproblemen bij mensen met een psychiatrische aandoening.
    Het boek staat onder redactie van prof. dr. Marike Lancel, drs. Maaike van Veen en dr. Jeanine Kamphuis, allen verbonden aan het Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie, GGZ Drenthe

  • Principles and Practice of Sleep Medicine

    Kryger, M.H., Roth, T. & Goldstein, C.A. (2021) Principles and Practice of Sleep Medicine, - 2 Volume Set, 7th Edition. Elsevier, ISBN 9780323661898
    Uitgebreid tekstboek voor de slaapspecialist en slaaponderzoeker, handig voor de vakbibliotheek.
     

  • Praktijkboek Slapeloosheid in de GGZ - Inge Ensing

    Dit boek geeft ggz-professionals inzicht in de samenhang tussen psychische klachten en langdurige slapeloosheid. Daarnaast helpt het hen om slapeloosheid bij cliënten vast te stellen en te behandelen. Praktijkboek slapeloosheid in de ggz biedt kennis over langdurige slapeloosheid en hoe dit in relatie staat tot psychische klachten, lichamelijke problemen en het gebruik van middelen en medicatie. Ook biedt het boek een overzicht van andere veelvoorkomende slaap-waakstoornissen. Casuïstiek en illustraties verhelderen de vicieuze cirkel van denken, voelen en doen die slapeloosheid in stand houdt. Alle manieren om deze dynamiek te doorbreken komen aan bod: van cognitieve gedragstherapie en medicatie tot aanvullende psychologische therapieën. Daarnaast geeft het boek adviezen om tot het meest passende behandelplan te komen. Tot slot bevat het aanbevelingen voor een op maat gesneden aanpak voor specifieke cliëntengroepen, zoals mensen met een depressie of ptss.

Congressen